De vijf elementen (ether, lucht, vuur, water, aarde) vormen één van de belangrijkste concepten van de Ayurvedische wetenschap. Deze vijf elementen bestaan in alle materie, zowel organische als anorganische. Daar de mens een microkosmos van de natuur is, bestaan de vijf elementen ook in ieder individu. Onze psychische processen en de verschillende aspecten van ons lichaam, houden allemaal rechtstreeks verband met de vijf elementen.
De vijf elementen openbaren zich opeenvolgend, te beginnen met ether, vanuit het zuivere, verenigde, ongeopenbaarde kosmisch bewustzijn.
Akasha (ether, ruimte)
Ether is leeg, licht, subtiel, aldoordringend, alomtegenwoordig en alomvattend. Het is universeel, niet bewegend en vormloos. Ether verschijnt wanneer het zuivere ongeopenbaarde bewustzijn gaat vibreren en wordt met geluid en het gehoor in verband gebracht. Tot de ruimten in het lichaam behoren de mond, de neus, het maagdarmkanaal, het ademhalingskanaal, de buik en de borstkas. In psychisch opzicht geeft ruimte vrijheid, vrede en bewustzijnsverruiming, en zij is verantwoordelijk voor liefde en mededogen alsmede voor gevoelens van verwijdering, isolement, leegte, ongeaardheid, onzekerheid, bezorgdheid en angst.
Vayu (lucht)
Lucht, de tweede manifestatie van bewustzijn, beweegt in de ruimte. Het is droog, licht, helder, en beweeglijk. Lucht is vormloos, maar kan worden waargenomen door aanraking, waarmee het verband houdt. Als principe van beweging komt lucht tot uiting in de bewegingen van de spieren, het kloppen van het hart, het uitzetten en samentrekken van de longen. Sensorische en zenuwimpulsen bewegen zich naar en vanuit de hersenen onder invloed van het luchtprincipe, dat ook verantwoordelijk is voor de ademhaling, de voedselopname, de beweging van de darmen en voor de uitscheiding. Het stromen van gedachten, verlangens en de wil wordt geregeerd door het luchtprincipe, dat ons geluk, frisheid, vreugde en opwinding brengt. Het is samen met ruimte (ether) ook verantwoordelijk voor angst, bezorgdheid, onzekerheid en nervositeit.
Tejus (vuur)
Vuur is stralingsenergie, het is heet, droog, scherp, doordringend en licht uitstralend. Op atoomniveau straalt het atoom hitte en licht in de vorm van een kwantumgolf uit. Vuur is actief en veranderlijk. In het lichaam regelt het biologisch vuur in de zonnevlecht de lichaamstemperatuur, en het metabolisme: spijsvertering, opname en assimilatie. Vuur is noodzakelijk voor transformatie, aandacht, begrip, waardering, herkenning en inzicht. Het is ook verantwoordelijk voor woede, haat, afgunst, ambitie, kritiek en wedijver.
Jala(water)
Water is vloeibaar, zwaar, zacht, stroperig, koud, dicht en samenhangend. Het brengt moleculen bijeen. Water is chemische energie en wordt met de smaak in verband gebracht. Water bestaat in het lichaam als plasma, cytoplasma, serum, speeksel, neusvocht, cerebrospinaal vocht, urine en zweet. Het is noodzakelijk voor het voedingsproces en om het leven in stand te houden. Water is verantwoordelijk voor tevredenheid, liefde en mededogen.
Prithivi(aarde)
Aarde is zwaar, hard, ruw, compact, langzaam bewegend en volumineus. Het is noch koud noch heet, aarde is mechanische of fysische energie. Aarde is gekristalliseerd of gestold bewustzijn. Het geeft het lichaam structuur, kracht en uithoudingsvermogen. Alle vaste structuren van het lichaam (kraakbeen, beenderen, gebit, nagels, haar, huid) zijn van het element aarde afgeleid. Het element aarde bevordert vergevingsgezindheid, steun, verankering en groei. Het schept ook gehechtheid, hebzucht en depressiviteit.
In feite zijn alle vijf elementen op elk niveau van onze fysiologie aanwezig, te beginnen op celniveau. Binnen de afzonderlijke cel is de celmembraan aarde, zijn de celblaasjes ruimte, is cytoplasma water, nucleïnezuur en andere chemische bestanddelen van de cel vuur, en is beweging van de cel het luchtprincipe. Elke afzonderlijke cel bezit ook verstand, intelligentie en bewustzijn, via welke zij selectiviteit en keuze vertoont. Zowel in onze externe omgeving als in ons lichaam verschuiven de verhouding en het evenwicht van deze elementen voortdurend. Zij veranderen met de seizoenen, het weer, de tijd van de dag, onze levensfase.